Specjaliści radzą

Co zrobić, byście i Wy - rodzice, opiekunowie, wychowawcy - i Wasze dzieci poczuli, że poradzicie sobie z tymi trudnymi wyzwaniami? Poniżej znajdziecie kilka informacji oraz porad, które mogą wesprzeć Was w rozwiązywaniu problemów związanych ze złością u Waszych podopiecznych.

Na początek - garść psychoedukacji, czyli wiedzy na temat funkcjonowania dziecka, jego rozwoju oraz sposobu doświadczania emocji. Złość jest jedną z emocji zaliczanych do podstawowych, czyli takich, które czujemy najczęściej. Są one biologicznie uwarunkowane w naszych organizmach. Z perspektywy ewolucyjnej gniew, tak jak każda inna emocja podstawowa (oprócz złości są to m.in. radość, smutek, strach, wstręt), istnieje po to, żeby służyć nam w osiąganiu pewnego celu - jest nim ostrzeżenie przed zagrożeniem i ochrona bezpieczeństwa. Emocje mają funkcję informacyjną - złość komunikuje nam, że coś nam zagraża. Wystarczy pomyśleć o świecie zwierząt, z którego przecież bezpośrednio się wywodzimy - agresja u wyszczerzającego kły wilka informuje go o zagrożeniu jego życia przez inne zwierzę, więc ma na celu zapewnienie sobie bezpieczeństwa. Z tego zwierzęcego świata pozostało nam wiele zachowań, a jednym z nich są właśnie emocje. Kiedy dziecko interpretuje jakąś sytuację jako zagrażającą (np. odbiera mu się coś, czego w tej chwili swoim zdaniem bardzo chce i potrzebuje, albo ktoś przekracza jego granice np. obrażając je), pojawia się ta biologicznie uwarunkowana złość, która może objawić się w rozmaity sposób - aktem agresji, krzykiem, przemocą słowną, napadem furii. 

W związku z powyższym możemy jasno stwierdzić, że złość jest naturalnym i bardzo potrzebnym zjawiskiem w naszym życiu. Bez niej nie mielibyśmy zdolności oceniania zagrożenia. Warto pamiętać o tym, kiedy obserwujemy nasze dzieci - to, co dzieje się z nimi w złości, jest normalne, tak jak normalne jest okazywanie pozostałych emocji. Wystarczy porównać to do np. radości - czy chcielibyśmy, żeby nasze dziecko nie odczuwało i nie okazywało radości? Czy gdyby tak było, uznalibyśmy to za zdrowe i dobre dla niego? Podobnie jest ze złością - jest ona pożądaną emocją i warto, żeby dziecko również o tym wiedziało. Jednak jednocześnie powinno mieć świadomość, że o ile odczuwanie złości jest normalne, to istnieją różne sposoby wyrażania jej - te konstruktywne, ale i te szkodliwe i niepożądane. Te ostatnie są najczęściej źródłem różnych kłopotów, cierpień i konfliktów.

Po teorii czas na praktykę, czyli kilka wskazówek co do tego, co robić, kiedy dziecko przeżywa silną złość. Jak reagować w tych trudnych dla Was sytuacjach?

1. Pamiętaj, że dziecko ma prawo do złości i nie musi się od razu uspokoić - dziecko cały czas uczy się radzenia sobie z trudnymi emocjami, blokowanie ich i naciskanie na szybkie zaprzestanie gniewu sprawi, że ta nauka odsunie się w czasie - nie oczekuj, że dziecko nie będzie wyrażało złości lub od razu się uspokoi! Tak jak od razu nie opanuje tabliczki mnożenia czy jazdy na rowerze, tak od razu nie będzie umiało opanowywać złości.
2. Okaż zrozumienie - mów dziecku, że wiesz i rozumiesz, dlaczego się złości, wypowiedz to głośno (“złości cię, że nie możesz teraz grać”, “rozumiem, że czujesz złość”, “złościsz się teraz, to normalne”,  “masz prawo się złościć, ale nie masz prawa…np. bić brata”)
3. Spróbuj okazać spokój i opanowanie - złość rodzi jeszcze większą złość; okazując złość na złość dziecka na przykład krzykiem czy gwałtownością “nakręcasz” gniew dziecka,  potwierdzasz mu, że tak należy reagować w trudnych sytuacjach. Pamiętaj - dzieci nas obserwują i to my jesteśmy źródłem jego wiedzy o świecie, również o okazywaniu emocji!
4. Krótkie i niezmienne komunikaty - podczas gorącej złości dziecka stosuj krótkie zdania. W dużej złości dziecko i tak nie jest w stanie przetwarzać zbyt dużo z tego, co mówisz. Nie angażuj się w licytacje i dyskusje z dzieckiem. Dobrze, żeby widziało, że jego reakcje nic nie zmieniają. Nie tłumacz dziecku kilka razy tego samego - to zmniejsza siłę wypowiedzi. (“Masz prawo do złości, ale nie masz prawa podnosić ręki na mamę.”, “Posiedź teraz tutaj do czasu, aż twoja złość minie. Wtedy wspólnie porozmawiamy.”)
5. Odbierz złości dziecka uwagę - nie obdarzaj dziecka nadmierną uwagą podczas złości, gdyż wtedy zyskuje “widownię” - zostaw je samo, pokaż mu, że atak złości niewiele przynosi i zmienia w twojej reakcji. Niezwracanie zbytniej uwagi na złość dziecka pokazuje mu także, że wcale nie dzieje się tak “duża rzecz”, żeby złość w tak wybuchowy sposób okazywać. 
6. (Nie)użyteczna złość - po ataku złości porozmawiaj z dzieckiem o tym, jakie korzyści z tak silnej złości wyniosło - czy ta metoda osiągnięcia celu była korzystna? Jakie plusy ta reakcja przyniosła dziecku? Jakie straty i nieprzyjemności?
7. Rozmowa po fakcie - w silnych emocjach dziecko nie jest zdolne do konstruktywnej rozmowy i przetwarzania sytuacji (zresztą - my dorośli również…). Kiedy ochłonie, porozmawiaj z nim o tej sytuacji na spokojnie, wyjaśnij swój punkt widzenia, okaż zrozumienie. Wytłumacz.
8. Doceniaj i wzmacniaj poprawę - chwal każdą sytuację, gdy dziecko opanuje złość, uspokoi się, wyciągnie rękę.
9. Nie wzbudzaj w dziecku poczucia winy ani wstydu za złość! - nie wypominaj i nie wyrzucaj dziecku ataku złości, nie podważaj sensu tego zachowania (“no i po co ci to było?”) - okaż zrozumienie i zaznacz, że takie zachowania nie są ani skuteczne, ani przyjemne dla dziecka i dla Ciebie. 

Pewnie niejeden rodzic czy opiekun zada sobie jeszcze jedno, ważne pytanie: “No dobrze, ale skoro opowiem dziecku o nieprzyjemnych i niewłaściwych sposobach na wyrażanie złości, to co mogę zaproponować mu w zamian?”. Kiedy już minie fala szczególnie gorącego gniewu, możesz razem ze swoim dzieckiem przetestować różne sposoby na wyzwalanie tej trudnej emocji bez szkody dla siebie samego i innych osób. 

Jednym z takich sposobów jest “zrzucenie” z ciała napięcia spowodowanego złością. Gniew - tak jak inne emocje - objawia się bardzo intensywnie również w naszym ciele. Ciało napina się, jest w stanie wzmożonej gotowości do ataku, do gwałtownych odruchów. Zaproponuj dziecku, aby spróbowało “wybiegać” tę złość - wybierz się z nim na intensywny marszo-bieg, zagraj w grę sportową. Pokaż, że to napięcie można wyzwolić inaczej, niż biciem czy kopaniem. Pamiętaj jednak, by wybierać aktywności ruchowe, które nie kojarzą się z agresją - bieganie wokół domu będzie mniej nasilającym agresję zajęciem, niż na przykład uderzanie pięścią w poduszkę. 

Inną metodą przeżycia złości mogą być ćwiczenia oddechowe. Gdy dziecko opanuje już trochę gwałtowne emocje, zaproponuj mu, aby przez kilka sekund miarowo i spokojnie wpuszczało powietrze do płuc, przytrzymało je chwilę, po czym również miarowo i jednostajnie wypuściło. Taki cykl powtórz z dzieckiem kilka razy. Dzięki temu dziecko opanuje somatyczne objawy gniewu i tym samym “wyśle do swojego mózgu komunikat”, że sytuacja nie jest już tak złoszcząca. Metody oddechowe są równie skuteczne w przypadku trudności dzieci z radzeniem sobie z lękiem.

Działaniem interwencyjnym, kiedy ogień złości jest szczególnie rozpalony, będzie - na ile to możliwe - próba odcięcia dziecka od drażniącego bodźca. Zabierz telefon z pola widzenia dziecka, któremu nie pozwoliłeś grać. Kiedy dziecko wścieka się, bo nie chce czegoś zjeść, zabierz je z jadalni do neutralnego miejsca. Jeśli pokłóciło się z rodzeństwem, spróbuj znaleźć dla dziecka miejsce odosobnienia - pozytywnie kojarzące się dziecku miejsce, w którym może się uspokoić. Możecie wspólnie ustalić jedno takie miejsce w domu, które będzie stałym kątem do oswajania gniewu. 

Przede wszystkim - rozmawiaj z dzieckiem. Po każdej trudnej sytuacji złości wyjaśniaj mu, co się z nim zadziało, mów o tym, co czujesz i co myślisz. Pytaj je o to samo. Tłumacz konsekwencje. Daj dziecku przestrzeń do wyżalenia się, wygadania. Nie reaguj złością na jego argumenty. Choć dla Ciebie - dorosłego - mogą być one niezrozumiałe lub niedopuszczalne, to w świecie dziecka mogą być bardzo ważne.

Drodzy rodzice, opiekunowie, wychowawcy - to oczywiste, że chcecie dla swoich dzieci i podopiecznych wszystkiego, co najlepsze! Na pewno niezwykle trudno jest Wam patrzeć na to, jak wasze dziecko popada w furię złości, to naturalne, że sami czujecie gniew, irytację, bezsilność. Boli Was widok małych dramatów waszych dzieci, sami też pewnie niejednokrotnie nie radzicie sobie emocjonalnie z takimi sytuacjami. Pamiętajcie jednak - gwałtowne gesty w kierunku złoszczącego się dziecka są zazwyczaj przeciwskuteczne, eskalują gniew dziecka, a w konsekwencji - Was samych! Bądźcie dla samych siebie dobrzy, bądźcie też świadomi emocjonalności swoich dzieci. Spróbujcie spojrzeć na złość dziecka z boku, z lekkiego dystansu, pamiętajcie, że Wasze dzieci cały czas rozwijają się, uczą, również swoich uczuć. I ta nauka, jak każda inna, wymaga dużo trudu, siły i wytrwałości, zarówno dzieci, jak i Was dorosłych.

Paulina Piernikarczyk - psycholog